a) SKILGREINING BÓKARINNAR: (skrifa skilgreiningu bókarinnar (af bls. 469-480)). b) HVARÍBÓKINNI: (nefna hér alla staði þar sem hugtakið er nefnt í bókinni - bara bls.).
c) ÍSLENSK ÞÝÐING: (ykkar eigin þýðing hér - nefna hvaðan ef fundin í e-i orðabók).
d) ÍSLENSK ÚTSKÝRING: (gefa íslenska útskýringu hér með ykkar eigin orðum).
e) HELSTI FRÆÐIMAÐUR / KENNING TENGD HUGTAKINU: (útskýra hér hver eða hvaða kenning tengist hugtakinu og hvernig).
f) DÆMI UM: (taka eitt dæmi hér).
g) MYND AF: xx (mynd fengin frá xx).
h) ANDSTÆTT HUGTAK: (finndu hér það hugtak sem væri ólíkast hugtakinu, útskýra).
i) LÍKT HUGTAK: (finndu hér það hugtak sem væri líkast hugtakinu, útskýra).
j) XX: xx (mynd fengin frá xx).
1. ABLATION = (HEILA)BROTTNÁM. K3:69 og K14:412.
R
2. ANECDOTAL EVIDENCE = ATVIKSRÖK. K3:64 og K5:126. Athugið að hugtakið er aftur feitletrað í kafla 5 - ranglega, því feitletrun merkir að hugtakið er að koma fyrir í fyrsta sinn. Ég læt því hugtakið koma fyrir þar líka.
Research method in which evidence takes the form of an accumulation of examples supporting some principle or theory; associated with Romanes and the origins of comparative psychology; also used by phrenologists; heavy reliance on such evidence leads one to ignore counter instances that might disprove a hypothesis.
Rannsóknaraðferð þar sem sönnunargögn taka á sig mynd uppsafnaðra dæma sem styðja ákveðna meginreglu eða kenningu; tengt við Rómverja og uppruna samanburðarsálfræði; einnig notað af höfuðlagsfræðingum; mikið traust á þannig sönnunargögn leiða til hunsunar á ákveðnum tilvikum sem gætu hafnað tilgátunni.
Anecdotalevidence, 73-74, 147.
Með hugtakinu anecdotalevidence er átt við það að leitast er eftir sérstökum ferilsathugunum sem eru sérstök dæmi um ákveðin mál sem styðja kenningu rannsakandans. Safnað er saman fullt af gögnum og reynt að komast að ákveðinni alhæfingu út frá öllum gögnunum. Þetta er stöðluð aðferð sem notast er við í vísindaheiminum, þó er hún þar með sagt ekki ógölluð. Vandamálið er að vísindamenn (höfuðlagsfræðingar) áttu það til hunsa eða taka ekki tillit til ákveðinn dæma sem studdu ekki rannsóknir þeirra. Eitt mjög mikilvægt sem yfirsást einnig var að til að standast sem vísindaleg kenning þá verður að setja hana nógu nákvæmt fram svo hægt sé hafna henna, höfuðlagsfræðingar vildu samt sem áður ekki gera það.
Fræðimenn sem tengjast hugtakinu eru höfuðlagsfræðingar á borð við Spurzheim og Decartes sem dæmi.
3. BELL-MAGENDIE LAW = LÖGMÁL BELL-MAGENDIE. K3:55.
A statement that the posterior roots of the spinal cord controlled sensation, while the anterior roots controlled motor movement; sometimes considered an example of a „multiple.“
Fullyrðing um að aftari rætur mænunnar stjórni skynjun á meðan fremri ræturnar stjórni hreyfingu; stundum er þessi kenning talin vera dæmi um ,,multiple.“
Fjallað er um Bell-Magendie lögmálið í 3ja kafla bókarinnar. Lögmálið var liður í aukinni þekkingu á uppbyggingu taugakerfis líkamans og tengist efni bókarinnar á þann hátt. Bell-Magendielaw er fullyrðing um lífeðlislega uppbyggingu taugakerfis líkamans. Hún fjallar um það hvernig skyn-og hreyfitaugar tengjast mænunni. Inni í mænunni eru fjórar boðleiðir fyrir taugar til að tengjast restinni af líkamanum. Þessar leiðir eru annars vegar kallaðar posteriorroots, nær bakinu og hinsvegar anteriorroots, nær innviðum líkamans (sjá mynd 1). Samkvæmt lögmálinu fara skynboð í gegnum posterior ræturnar en hreyfiboð í gegn um anterior ræturnar.
Ástæðan fyrir því að lögmálið heitir Bell-Magendie er sú að tveir fræðimenn, Magendie og Bell, komust að svipuðum niðurstöðum á sama tímabili. Á sínum tíma voru miklar deilur um það hverjum ætti að eigna lögmálið. Nokkrum árum áður en Magendie uppgötvaði lögmálið var Bell að skoða hlutverk anterior og posterior róta. Hann var sá fyrsti til að leggja fram greininguna á milli anterior og posterior rótanna en samkvæmt honum lá munurinn á milli rótanna í tengslum þeirra við heilann. Það var svo Magendie sem rannsakaði virkni tauganna með því að skera á boðleiðirnar og komst að hinum raunverulega mun í virkni taugabúntanna. Það má því segja að Magendie sé sá sem eigi heiður skilinn fyrir lögmálið en vegna sterkrar félagstöðu Bells í fræðasamfélaginu komst hann einnig á blað fyrir sinn þátt í uppgötvuninni.
4. BINOCULAR VISION = TVÍEYG SJÓN. K3:60. Athugið að hugtaksins er ranglega ekki getið í Index á bls. 482.
Þýðir tvíeyg sjón, eða sjónsviðið sem við höfum þegar við notum bæði augun samtímis. Tvíeyg sjón gegnir mikilvægu hlutverki fyrir lífverur, sérstaklega fyrir þrívíddarsjón sem gagnast lífveru í dýptarskynjun.Tvíeyg sjón er einnig mikilvæg til að greina hreyfingar í sjónsviðinu. Þegar hlutur færist nær eða fjær sjónsviði okkar, þá greinum við hreyfingu hlutarins og breytingu í staðsetningu hans. Biskupinn George Berkeley velti fyrir sér mikilvægi sjónskynjunar og hvernig tvíeyg sjón framkallar dýptarskynjun eða fjarlægðarskynjun. Hann hafði áhuga á því hvernig manneskjur gátu skynjað fyrirbæri úr mismunandi fjarlægð með dýptarskynjun. Hann komst að þeirri niðurstöðu að við aðlögumst mismunandi fjarlægð með samdrætti (convergence) og frádrætti (divergence). Samdráttur á við þegar hlutir færast nær okkur og augasteinarnir færast nær hvor öðrum, á meðan frádráttur er þegar hlutir færast fjær okkur og augasteinarnir færast fjær hvor öðrum. Tvíeyg sjón hefur þróunarlegt mikilvægi. Þar sem flestar jurtaætur í náttúrunni hafa 360° sjón, vegna þess að augun eru sitthvoru megin við höfuðið þeirra. Sjónin þeirra hjálpar þeim að fylgjast með rándýrum frá öllum áttum. Þess vegna getur reynst mjög erfitt að eltast við t.d. kanínur. Flest rándýr hafa hins vegar augun fyrir framan höfuðið, sem veitir þeim tvíeyga sjón. Tvíeyga sjónin veitir þeim dýptarskynjun og hún gagnast þeim þegar rándýrin eru að meta hvar þau ráðast á bráðina sína og stökkva á hana. Þótt að þetta eigi við um flest rándýr og jurtaætur þarf þó sífellt að hafa í huga að undantekningar eru frá reglunni, eins og til dæmis hjá íkornum. Tvíeyg sjón hefur aðra þróunarlega kosti fyrir lífveru, sem ber að nefna: Lífvera hefur ,,auka“ auga ef ske kynni að hitt myndi skaðast. Annað auga stækkar sjónsviðið okkar, þannig að við sjáum rúmlega 180° með báðum augum. Eitt auga sér aðeins rúmlega 135°. Dýptarskynjun getur gagnast lífveru/rándýri við að sjá bráð, sem dulbýr sig (camouflage). Lífvera með 2 augu sér umhverfi hindrana, sem verða á vegi þeirra.
5. CLINICAL METHOD = KLÍNÍSK AÐFERÐ. K3:70.
Clinical method er þýdd sem klínísk aðferð.
‘’Method of studying the brain pioneered by Broca, in which existing behavioral or cognitive deficits are correlated with brain damage upon autopsy.’’
‘’Leið til að læra hvernig mannsheilinn virkar. Það hefur í för með sér annars vegar a) að læra atferlis- og geðrænar afleiðingar heilaskaða, heilablóðfalls eða sjúkdóma og b) að þekkja fólk með atferlis- eða geðrænar raskanir og rannsaka heila þeirra fyrir óvanalegri heilaskemmd eftir dauða.’’ Ekki bein þýðing
Helsti fræðimaður var Paul Broca.
Aðferð til að skoða heilann og þætti eins og hegðun og hugræna ferla hvort heilaskemmdir væru að hafa áhrif á það, þennan geðræna þátt.
Ablation.
‘’Rather than wait for natural experiments to occur, in the form of accidental brain damage, Dlourens created brain damage surgically by destroying specific sections of the brainand observing yhe effects. If the resault of an ablation was an inability to see, then presumably the area of the portion had something to do with vision.’’
Dæmi um klíníska aðferð þar sem t.d. eru skoðaðar afleiðingar heilablóðfalls á fólk og þegar fólk glímir við geðræn vandamál þá eru heilar þeirra bornir saman við heila dauðs fólks til þess að sjá hvort það sé eitthvað samræmi.
6. CONSERVATION OF ENERGY = VARÐVEISLA ORKU. K3:58. Ath: Hugtaksins er ekki getið í Index, en ætti að vera á bls. 483.
Associated with Helmholtz and used by him to combat vitalism; proposed that the total energy within a system remains constant, even if changes occur within the system.
Hugmyndin kemur frá Helmholtz og notuð af honum til að berjast á móti lífhyggju; hann taldi að heildar orka innan kerfis haldist stöðug, jafnvel þó að breyting verði innan kerfisins.
Hugtakið kemur fram í kafla þrjú sem fjallar um lífeðlisfræðilega samhengið: hvernig fyrstu rannsóknirnar á taugakerfinu fóru fram. Hugtakið er lögmál innan eðlisfræðinnar sem var sett fram af Hermann von Helmholtz. Helmholtz taldi að að heildar orka innan kerfis haldist stöðug, orkan breytist ekki, jafvel þó breytingar verði innan kerfisins.
Helmholtz taldi lögmálið öflugt vopn í baráttunni við lífhyggju (vitalism – að það sé til lífskraftur sem er yfir þetta efnislega hafið), sem það var fyrir vísindalegar rannsóknir. Hann sagði að líkamshita og vöðvakraft mætti útskýra með efnafræðilegri orku sem safnast saman í oxunarferlinu sem fylgir meltingunni. Hann rökstuddi þetta með því að sýna fram á að vöðvasamdráttur leiðir af sér mælanlegt magn hita, þ.e. orkan breytir um form. Orkan getur færst á milli staða. Dæmi: orkan færist úr hendinni okkar og yfir í bolta þegar við köstum honum. Orkan getur einnig breytt um form (sjá myndir hér fyrir neðan).
Þessi mynd sýnir umbreytingu efnafræðilegrar orku (chemicalenergy) í hreyfiorku (kineticenergy), þaðan í stöðuorku (potentialenergy) og síðan í varma og sprengingu. Á meðan að þessu ferli stendur þá er orkan alltaf sú sama. Það er ekki hægt að búa hana til eða eyðileggja hana – hún breytir einungis um form.
Þessi mynd sýnir að bensínið (stöðuorka) breytist í hreyfiorku þegar mótorhjólið fer af stað.
Þetta hugtak er mikilvægt fyrir eðlisfræðina vegna þess að það útskýrir svo margt í umhverfi okkar. T.d. hluti sem verðum vör við í daglegu lífi en spáum ekki endilega mikið í. Þetta skiptir máli upp á hvernig við hitum húsin okkar, hvernig við kælum matinn okkar, hvernig við keyrum bíl o.s.frv.
7. DOCTRINE OF THE SKULL = HAUSKÚPUKENNING. K3:64.
A